De relatie tussen de middeleeuwse mens en de haai was complex en gevarieerd. Enerzijds werden haaien gevreesd vanwege hun kracht en potentiële gevaar, wat resulteerde in angstaanjagende afbeeldingen in zeekaarten en verhalen. Anderzijds werden haaien ook bewonderd om hun schoonheid, gratie en kracht, en zelfs gezien als beschermers van de mensheid of geassocieerd met goden van de zee. Haaienvlees werd gegeten en verwerkt, terwijl hun tanden, vinnen en huid werden gebruikt voor verschillende doeleinden. De middeleeuwse mentaliteit, die de natuur als onvoorspelbaar en gevaarlijk beschouwde, droeg bij aan de fascinatie en angst voor haaien als mysterieuze en krachtige wezens.

De Oostindiëvaarder Amsterdam en een groot aantal Amsterdamse oorlogsschepen op zee, circa 1600 Hans Savery de Oude (schilder)‎ | Collectie Het Scheepvaartmuseum

Overleveringen over haaien uit de middeleeuwen

Menselijke fascinatie voor haaien gaat eeuwen terug. In de middeleeuwen werden haaien beschreven in geschriften, legenden en mondelinge overleveringen. Ooggetuigenverslagen van haaienaanvallen en waarnemingen illustreren de angst en bewondering die deze wezens al eeuwenlang oproepen.

Mondelinge overleveringen omvatten verhalen over zeemeerminnen, haaienaanvallen en haaiengoden. Geschreven bronnen zoals de Physiologus en Hortus Sanitatis beschrijven haaien als symbolen of natuurlijke curiositeiten. Museumcollecties en archeologische vondsten tonen aan dat haaien een belangrijke rol speelden in de middeleeuwse samenleving. Deze overleveringen geven ons een waardevolle blik in de relatie tussen mens en haai in die periode. Ze tonen aan dat haaien al eeuwenlang een bron van fascinatie, angst en respect zijn.

Overleveringen worden op diverse manieren doorgegeven van generatie op generatie. Mondeling gebeurt dit via verhalen, liederen en spreekwoorden. Schriftelijk worden overleveringen vastgelegd in boeken, gedichten en wetenschappelijke documenten. Daarnaast spelen rituelen, ceremonies, kunst, architectuur, musea en erfgoedinstituten een rol in het bewaren en overbrengen van tradities.

De manier waarop overleveringen worden gebracht is afhankelijk van de cultuur en de aard van de informatie. Belangrijk is dat overleveringen dynamisch zijn en doorheen de tijd worden aangepast en beïnvloed door nieuwe ervaringen. Hierdoor blijven ze relevant en betekenisvol voor de hedendaagse samenleving.

 Mondelinge overleveringen:

• De legende van de zeemeermin: deze legende zou mogelijk gebaseerd zijn op waarnemingen van haaien. Zeemeerminnen worden vaak afgebeeld met lange, golvende staarten die lijken op de staart van een haai.
• Verhalen over haaienaanvallen: in veel kustgemeenschappen zijn er verhalen over haaienaanvallen die van generatie op generatie worden overgeleverd. Deze verhalen kunnen details bevatten over de grootte en kracht van de haai, en over de moed van degenen die de aanval overleefden.
• Mythen over haaiengoden: in sommige culturen werden haaien gezien als goden of godinnen van de zee. Deze goden werden vaak afgebeeld als krachtige en beschermende wezens.

Geschreven overleveringen:

• Physiologus (2e eeuw): een christelijke tekst die haaien gebruikt als symbool van Christus.
• Hortus Sanitatis (15e eeuw): een encyclopedie met beschrijvingen van planten, dieren en mineralen, inclusief haaien.
• De reis van Sint-Brendan (6 en 9e-eeuwse versies): een Ierse monnik die tijdens zijn reis een gigantische haai tegenkwam.

Andere bronnen:

• Museumcollecties: in sommige musea vind je skeletten, tanden en andere artefacten van haaien die in de middeleeuwen werden verzameld.
• Archeologische vondsten: archeologen hebben haaientanden en vinnen gevonden in middeleeuwse nederzettingen, wat suggereert dat haaien een belangrijke rol speelden in de voeding en cultuur van die periode.

De Griekse schilder Konstantinos Volanakis (1837-1907) schilderde in 1883 een afbeelding van het schip Argo. Het schilderij toont de Argo in volle zee, met de bemanning in actie terwijl ze op zoek zijn naar het Gulden Vlies.

De twee versies van De Reis van Sint-Brendan: een 9e-eeuwse en een 6e-eeuwse

Er zijn twee versies van De Reis van Sint-Brandan, respectievelijk:

De 6e-eeuwse versie: deze versie, mogelijk geschreven door Sint-Brendan zelf, is een kortere Latijnse tekst. Deze versie focust op de religieuze en moraliserende aspecten van de reis. Het is waarschijnlijk de basis voor de latere, meer fantasierijke versies.

De 9e-eeuwse versie: deze versie, geschreven door een onbekende Ierse monnik, is een Latijnse proza tekst. Het beschrijft de fantastische zeereis van Sint-Brendan en zijn monniken, met wonderbaarlijke elementen zoals gigantische zeemonsters, paradijselijke eilanden en hellevuren. Deze versie is een belangrijke bron voor middeleeuwse legenden over de oceaan en haar wonderen.

De twee versies zijn nauw met elkaar verbonden, maar de 9e-eeuwse versie is veel uitgebreider en bevat meer fantastische elementen. De 6e-eeuwse versie is waarschijnlijk een kortere, meer realistische beschrijving van de reis.

De twee versies van De Reis van Sint-Brendan vertonen enkele belangrijke verschillen:

Fantasie: De 9e-eeuwse versie bevat veel fantasierijke elementen, zoals reuzen, monsters en wonderbaarlijke eilanden. De 6e-eeuwse versie is soberder en bevat minder fantasie.

Religie: De 6e-eeuwse versie legt meer nadruk op religieuze aspecten, zoals de bekering van heidenen en de wonderen van God. De 9e-eeuwse versie is meer gericht op avontuur en fantasie.

Lengte: De 9e-eeuwse versie is veel langer dan de 6e-eeuwse versie. De 6e-eeuwse versie is een korte, realistische beschrijving van de reis, terwijl de 9e-eeuwse versie een uitgebreide, fantasierijke vertelling is.

Haaien in de middeleeuwse literatuur

Middeleeuwse geschriften, zoals de Physiologus en Hortus Sanitatis, beschrijven haaien op twee manieren: als symbolen en als natuurlijke curiositeiten.

Symboliek:

De Physiologus ziet de haai als symbool van Christus, met zijn kracht en jachtvaardigheid die de overwinning over de duivel vertegenwoordigen.
In andere teksten symboliseert de haai gevaar (de zonde) of bescherming (voor zeelieden).

Natuurlijke curiositeiten:

De Hortus Sanitatis beschrijft de haai gedetailleerd, inclusief anatomie, gedrag en leefomgeving. Andere teksten benadrukken de unieke eigenschappen van haaien, zoals hun tanden en staart. Deze beschrijvingen tonen de middeleeuwse fascinatie voor haaien en hun respect voor hun kracht. Ze illustreren hoe haaien al eeuwenlang een bron van bewondering en mysterie zijn.

Watson en de Haai, geschilderd door John Singleton Copley  (1738–1815) | National Gallery of Art 

Angst van zeelieden en vissers voor haaien

Zeelieden en vissers hebben al eeuwenlang een angst voor haaienaanvallen. Deze angst is geworteld in de realiteit van de dodelijke gevaren die haaien kunnen vormen. Aanvallen op schepen en vissersboten, hoewel zeldzaam, konden (en kunnen nu nog steeds) dodelijk zijn en leidden tot een gevoel van angst en onrust. Zie USS Indianapolis en RMS Nova Scotia.

Haaien werden gezien als monsters en symbolen van het kwaad. Hun flinke, krachtige lichamen, scherpe tanden en onbekende gedrag maakten ze tot een angstaanjagende weerspiegeling van de onbekende gevaren van de oceaan. In veel culturen werden haaien geassocieerd met duistere goden of kwade geesten. Afbeeldingen van haaien in zeekaarten en verhalen versterkten deze angst. Zeekaarten beeldden haaien vaak af als gigantische monsters die schepen bedreigden. Verhalen over haaienaanvallen werden met overdreven details en gruwelijke beschrijvingen doorverteld.

De legende van de zeemeermin zou mogelijk gebaseerd zijn op waarnemingen van haaien. De vissenstaart en het slanke lichaam van een zeemeermin zouden overeenkomsten kunnen vertonen met de vorm van een haai. De mysterieuze en ongrijpbare aard van haaien droeg bij aan de mythevorming rond de zeemeermin.

De angst voor haaien is een complex fenomeen dat voortkomt uit een combinatie van realiteit en fantasie. De realiteit van het gevaar dat haaien kunnen vormen, gecombineerd met de symboliek en mythen die rondom hen zijn gecreëerd, heeft geleid tot een diepgewortelde angst die tot op de dag van vandaag voortbestaat.

Enkele aanvullende details:

• Historische bronnen: verhalen over haaienaanvallen zijn te vinden in oude geschriften, zoals de Historia Naturalis van Plinius de Oudere.
• Culturele symboliek: in sommige culturen werden haaien geassocieerd met kracht en moed, terwijl ze in andere culturen werden gezien als symbolen van dood en vernietiging.
• Moderne perspectief: de angst voor haaien is in de loop der tijd afgenomen, mede dankzij wetenschappelijk onderzoek en betere voorlichting.

De angst voor haaien is een fascinerend aspect van onze interactie met de natuur. Het toont aan hoe onze waarneming van de wereld beïnvloed kan worden door onze ervaringen, verhalen en mythen.

Graftombe van Menna, schrijver van de koning, scène: Begrafenisprocessie naar Abydos. Aangenomen wordt dat een soortgelijke boot het lichaam van Menna en zijn vrouw naar Abydos heeft vervoerd, de plaats gewijd aan de god Osiris | Theban Tomb 69 

Middeleeuwse ooggetuigenverslagen

Mensen hebben al eeuwenlang fascinerende en angstaanjagende verhalen over haaien. De middeleeuwen vormen hierop geen uitzondering. In diverse geschriften en mondelinge overleveringen vinden we ooggetuigenverslagen van haaienaanvallen en waarnemingen.

Uit de reis van Sint-Brendan (9e-eeuwse versie):

'Op een dag zagen we een enorm zeemonster uit de diepte oprijzen. Het had een lang lichaam en een grote kop, met scherpe tanden en vinnen die als zwaarden uit het water staken. We wisten dat het een haai was, de grootste die we ooit hadden gezien. We waren bang en baden tot God om ons te beschermen.'

Marco Polo in zijn reisverslag (13e eeuw):

'In de Indische Oceaan zagen we vele haaien, van verschillende soorten. Sommigen waren klein en snel, terwijl anderen enorm groot waren en langzaam bewogen. We zagen hoe ze vissen jaagden en zelfs zeehonden aanvielen. Het was een angstaanjagend gezicht.'

Scheepsjournaal van de Santa Maria (1492):

'Op 11 oktober, terwijl we westwaarts voeren, zagen we een grote haai aan de zijkant van het schip zwemmen. Het was langer dan een man en had een spitse snuit en een lange staart. De bemanning was bang, maar de haai viel ons niet aan.'

Een beschrijving van de haaien van de Canarische Eilanden (1591):

'Er zijn veel haaien rond de Canarische Eilanden, van verschillende soorten. Sommigen zijn klein en onschadelijk, terwijl anderen groot en gevaarlijk zijn. De meest gevreesde haai is de tijgerhaai, die bekend staat om zijn aanvallen op mensen.'

Naast deze geschreven bronnen zijn er ook mondelinge overleveringen en legenden over haaien. Deze verhalen bevatten vaak details over haaienaanvallen en de angst die mensen voor deze roofdieren hadden. Deze ooggetuigenverslagen geven ons een uniek kijkje in hoe mensen in de middeleeuwen haaien waarnamen. Ze illustreren de fascinatie en angst die deze wezens al eeuwenlang oproepen.

Afbeelding uit een verlicht manuscript die Grieks vuur toont dat wordt gebruikt tegen de vloot van de opstandige Thomas de Slaaf. Het onderschrift boven het linkerschip luidt: στόλος Ρωμαίων πυρπολῶν τὸν τῶν ἐναντίων στόλον, wat betekent: 'de vloot van de Romeinen steekt de vloot van de vijanden in brand'.'

Details van hieraboven afgebeelde schilderij 

• στόλος Ρωμαίων vertaald naar 'vloot van de Romeinen'
• πυρπολῶν vertaald naar 'steekt in brand'
• τὸν τῶν ἐναντίων στόλον vertaald naar 'de vloot van de vijanden'

Context:

• De afbeelding toont een zeeslag tussen de Romeinen en hun vijanden.
• De Romeinen gebruiken Grieks vuur, een brandbaar wapen, om de vijandelijke vloot te vernietigen.
• Het onderschrift beschrijft de actie in het Grieks.

Betekenis:

Deze afbeelding toont de kracht van de Romeinse marine en hun gebruik van geavanceerde wapens. Het is een herinnering aan de militaire macht van het Romeinse Rijk.

Bewondering en respect

De middeleeuwse mens had een andere kijk op de natuur dan de moderne mens. De natuur werd gezien als een onvoorspelbare en gevaarlijke plek. Haaien werden gezien als onderdeel van die onvoorspelbare natuur. Mensen probeerden de natuur te begrijpen en te controleren, maar haaien bleven een mysterie. Haaienvlees werd gegeten en verwerkt tot vismeel. Haaienvlees werd gebruikt als medicijn. Haaientanden en -vinnen werden gebruikt als sieraden en amuletten. Haaienhuid werd gebruikt voor leer en schuurpapier.

Haaiengoden in verschillende culturen

In tegenstelling tot de angst die haaien vaak inboezemen, werden ze in sommige culturen juist gezien als beschermers van de mensheid. Ze werden geassocieerd met goden en godinnen van de zee, en hun kracht en gratie werden bewonderd.

In de Hawaiiaanse cultuur waren haaien reïncarnaties van voorouders en goden, verbonden met de god Kāne Milohai. De Maori in Nieuw-Zeeland zagen haaien als symbolen van kracht en mana, en beschouwden ze als hun voorouders. In Japan werden haaien geassocieerd met de god Ebisu en beschermden ze vissers en zeevaarders.

Fiji haaiengod Dakuwaqa | Musée du quai Branly   

De renaissance bracht een herwaardering van haaien als symbolen van moed, vastberadenheid en kracht. Kunstwerken en literatuur uit die periode weerspiegelen deze positieve symboliek.

Deze verschillende perspectieven tonen aan dat de betekenis van haaien cultureel gevarieerd is. De angst voor haaien is slechts één aspect van onze interactie met deze fascinerende wezens. In veel culturen worden haaien gewaardeerd en gerespecteerd om hun kracht, schoonheid en rol in de mariene ecosystemen, maar wie waren/zijn die goden?

 Hawaï:

• Kanaloa: god van de oceaan, vaak afgebeeld met haaienvinnen.
• Kane Milohai: god van de haaien, beschermer van vissers.

Polynesië:

• Tāwhirimātea: god van de wind en de zee, soms afgebeeld met een haaienkop.
• Tu-te-raki-whanoa: god van de haaien, gevreesd en gerespecteerd.

Maori (Nieuw-Zeeland):

• Tawhaki: god van de haaien, geassocieerd met kracht en woede.
• Punga: haaiengodin, beschermster van vissers.

Aboriginals (Australië):

• Baiamai: godin van de schepping, geassocieerd met haaien.
• Gulgubarra: haaiengod, beschermer van de zee.

Afrika:

• Mami Wata: watergodin, soms afgebeeld met haaienlichaam.
• Olokun: god van de zee, geassocieerd met haaien.

Meso-Amerika:

• Xolotl: Azteekse god van de schemering, geassocieerd met haaien.
• Ah Puch: Maya god van de dood, geassocieerd met haaien.

Europa:

• Triton: Griekse god van de zee, soms afgebeeld met een haaienstaart.
• Scylla: Grieks monster met zes haaienkoppen.

Andere:

Fiji: Dakuwaqa, Ratu Uto, Qereqeretabu, Taveuni
Azië: Susano'o (Japan), Wat Phra Kaew (Thailand)
Noord-Amerika: Sedna (Inuit)

Dit is slechts een kleine greep uit de vele haaiengoden die in verschillende culturen te vinden zijn. De rol en betekenis van deze goden varieert, maar ze illustreren allemaal de fascinatie en het respect die mensen al eeuwenlang voor haaien hebben.

Conclusie

De middeleeuwse mens had een complexe en fascinerende relatie met de haai. Haaien werden gevreesd en bewonderd, gebruikt en gemythologiseerd. De middeleeuwse mentaliteit, met zijn focus op de onvoorspelbaarheid van de natuur, droeg bij aan de unieke manier waarop men deze krachtige wezens van de zee bekeek.