Stel je een tijd ver vóór de dinosauriërs voor, toen de oceanen wemelden met ongekende, imposante en indrukwekkende zeedieren. Tot deze heersers van de diepzee behoorden de Ichthyosauriërs, slanke reptielen die leken op dolfijnen. Het is je niet voor te stellen dat deze zeedieren de zeeën domineerden gedurende meer dan 150 miljoen jaar. Des te meer reden om er een artikel aan te wijden.

Itchyosaur | © Daniel Eskridge | Adobe Stock 

Tijdlijn van Prehistorische Periodes

Voordat we verder gaan met deze artikel, eerst dit:

Om de fascinerende prehistorische zeereptiel Ichthyosauriër beter te begrijpen, voegen we een tijdlijn toe met alle prehistorische periodes en jaargetallen. Deze tijdlijn helpt je de positie van Ichthyosauriërs in de prehistorie te begrijpen, de tijdsduur van zijn bestaan te begrijpen en deze te vergelijken met andere prehistorische dieren en gebeurtenissen.

Deze tijdlijn correspondeert met de periode waarin Ichthyosauriërs leefden. Ze verschenen voor het eerst tijdens het Vroeg Trias, ongeveer 250 miljoen jaar geleden, en stierven uit aan het einde van het Krijt, ongeveer 90 miljoen jaar geleden.

Meesters van het Mesozoïcum

Ichthyosauriërs verschenen voor het eerst tijdens het Vroeg Trias, ongeveer 250 miljoen jaar geleden, zo'n 20 miljoen jaar vóór de dinosauriërs. Hun heerschappij strekte zich uit over het hele Mesozoïcum, omvattende het Trias, Jura en Krijt, voordat ze ongeveer 90 miljoen jaar geleden samen met de niet-vliegende dinosauriërs verdwenen.

Deze zeereptielen waren perfect aangepast aan het leven in het water. Hun langgerekte, gestroomlijnde lichamen, compleet met rug- en staartvinnen, stuwden hen met opmerkelijke wendbaarheid door de oceanen. In tegenstelling tot hun visachtige uiterlijk, bezaten Ichthyosauriërs ledematen die waren getransformeerd in krachtige peddels voor besturing en manoeuvres. Hun grote ogen wijzen op uitstekend zicht, cruciaal voor het jagen op prooien in de open oceaan.

Er zijn meer dan 50 geslachten van Ichthyosauriërs, met in totaal meer dan 100 beschreven soorten. Het exacte aantal is echter moeilijk te bepalen, omdat er voortdurend nieuwe fossielen worden ontdekt en oude classificaties worden herzien. De meeste ichthyosauriërs leefden in het Mesozoïcum, van het Trias tot het Krijt. Ichthyosauriërs vertoonden een enorme variatie in grootte. Sommige soorten waren klein, met een lengte van minder dan een meter. Andere soorten waren gigantisch, met lengtes tot wel 21 meter. De Shonisaurus sikanniensis is de grootste bekende zeereptiel en heeft zelfs een ereplek in het Guinness Book of Records gekregen.

Enkele van de bekendste ichthyosauriërs zijn:

• Ichthyosaurus: het geslacht waarnaar de hele groep is genoemd. Ichthyosaurus was een middelgrote ichthyosauriër met een lange, slanke snuit en een spitse staart.
• Stenopterygius: een kleine, slanke ichthyosauriër met een lange, spitse snuit en een smalle vin.
• Temnodontosaurus: een grote, robuuste ichthyosauriër met een korte, brede snuit en krachtige kaken.
• Ophthalmosaurus: een reuzenichthyosauriër met een lange, slanke snuit en grote ogen.

Ichthyosauriërs waren belangrijke roofdieren in de mariene ecosystemen van het Mesozoïcum. Ze stierven uiteindelijk uit aan het einde van het Krijt, samen met veel andere zeedieren.

© Ryan Somma | Ichthyosaurus | Smithsonian National Museum of Natural History: Hall of Fossils | Wikipedia

De grootte en nek van Ichthyosauriërs

Ichthyosauriërs varieerden enorm in grootte, van kleine soorten die minder dan een meter lang waren tot enorme exemplaren die meer dan 20 meter konden bereiken. De lengte van hun nek was ook variabel, maar was over het algemeen korter in verhouding tot hun lichaam dan bij bijvoorbeeld plesiosauriërs. Enkele voorbeelden van de neklengte van Ichthyosauriërs is Stenopterygius: 2-4 meter lang, nek met 35-40 wervels; Ichthyosaurus: 2-4 meter lang, nek met 40-45 wervels; Shonisaurus: 15-21 meter lang, nek met 75 wervels en Temnodontosaurus: 10-12 meter lang, nek met 70 wervels.

Zoals je kunt zien, konden de nekken van Ichthyosauriërs 35 tot 75 wervels bevatten, wat een aanzienlijke lengte was. De nek was echter flexibeler dan die van plesiosauriërs, waardoor Ichthyosauriërs hun hoofd in verschillende richtingen konden bewegen.

Alle Ichthyosauriërs hadden tanden, die ze gebruikten om hun prooi te vangen en te verslinden. De tanden waren conisch en scherp, en varieerden in grootte en vorm afhankelijk van het soort Ichthyosauriër. Enkele voorbeelden van geslachten van de uitgestorven Ichthyosauriërs en hun tanden zijn Stenopterygius: kleine, conische tanden met een gladde rand; Ichthyosaurus: langere, scherpere tanden met een gekartelde rand; Shonisaurus: robuuste, afgeplatte tanden die geschikt waren voor het verbrijzelen van harde schelpen en Temnodontosaurus: grote, conische tanden met een spitse punt.

De tanden van Ichthyosauriërs vertellen ons veel over hun dieet en jachtgedrag. De kleine, scherpe tanden van Stenopterygius wijzen op een dieet van vissen en inktvissen, terwijl de robuuste tanden van Shonisaurus suggereren dat ze op harde schelpdieren joegen.

Voortplanting van Ichthyosauriërs

De voortplanting van Ichthyosauriërs is nog steeds een mysterie, wetenschappers baseren hun kennis op fossiele vondsten. Embryofossielen wijzen op levendbarendheid, net als dolfijnen, en de bekkenstructuur suggereert een brede geboortekanaal. De grootte van de embryo's duidt op een gering aantal jongen per keer. Echter, eierleggen is ook mogelijk, of een tussenliggende strategie zoals bij sommige haaien. De draagtijd, het aantal jongen, de rol van mannetjes en seksuele dimorfie zijn nog onbekend. Verder onderzoek is nodig om een completer beeld te krijgen van de voortplanting van deze fascinerende wezens.

Brachypterygius, verwant aan de Ichthyosariërs | © Nobu Tamura | Wikimedia

Brachypterygius: een Ichthyosauriër met een korte nek

Ook al heeft Brachypterygius, zie illustratie hierboven, niet de kenmerkende lange nek die je verwacht bij een Ichthyosauriër, toch is hij echt een Ichthyosauriër. Het behoort tot een uitgestorven groep zeereptielen die leefde tijdens het late Jura (ongeveer 157 tot 145 miljoen jaar geleden). Deze soort behoort tot een diverse groep zeereptielen die tijdens het late Jura (ongeveer 157 tot 145 miljoen jaar geleden) leefden. Brachypterygius onderscheidt zich van andere Ichthyosauriërs door zijn korte nek en gestroomlijnde, dolfijn-achtige lichaam met korte, brede voorpoten.

Kenmerken van Brachypterygius:

• Classificatie: Geslacht binnen de Ichthyosauria groep.
• Leeftijd: Laat-Jura (ongeveer 157 tot 145 miljoen jaar geleden).
• Eigenschappen: Middelgrote Ichthyosauriërs met een schedellengte van 0,5-1,2 meter en een lichaamslengte tot 4 meter. Ze hadden een lange snuit, stevige tanden en relatief kleinere ogen in vergelijking met andere Ichthyosauriërs zoals Ophthalmosaurus. Hun meest opvallende kenmerk waren hun korte en brede voorpoten, wat terug te zien is in de naam Brachypterygius, wat korte vleugel betekent in het Grieks.
• Belangrijke opmerking: In tegenstelling tot sommige andere Ichthyosauriërs, zoals Shonisaurus met een lange nek, had Brachypterygius juist een korte nek. Hun algehele lichaamsbouw was gestroomlijnder en dolfijn-achtig, met de korte en brede voorpoten als een ander kenmerkend kenmerk.

Hiermee is dus duidelijk gemaakt dat hoewel alle Brachypterygius Ichthyosauriërs zijn, niet alle Ichthyosauriërs een lange nek hebben. Er was een significante variatie binnen de groep.

Gastrolieten

In sommige Ichthyosauriërs fossielen zijn stenen in de maagstreek aangetroffen. Deze stenen, ook wel gastrolieten genoemd, worden door sommige dieren ingeslikt om hun spijsvertering te helpen. De stenen malen voedsel in de maag, waardoor het efficiënter wordt verteerd. Deze stenen waren vermoedelijk nodig om hard voedsel, zoals schelpen en beenderen, die Ichthyosauriërs aten te vermalen. Verder hielpen de stenen om het drijfvermogen van Ichthyosauriërs te reguleren, waardoor ze dieper konden duiken en stimuleerden ze de maagspieren wat mogelijk hun spijsvertering bevorderde.

Het is niet duidelijk of alle Ichthyosauriërs gastrolieten gebruikten. De meeste fossielen die met stenen in de maag zijn gevonden, behoren tot soorten die in ondiepe wateren leefden. Dit suggereert dat gastrolieten mogelijk belangrijker waren voor Ichthyosauriërs die zich voedden met harde schelpdieren die op de zeebodem leefden.

Een menu op maat voor een roofdier

Ichthyosauriërs waren carnivoren, die zich tegoed deden aan een verscheidenheid aan zeedieren, afhankelijk van hun grootte en soort. Kleinere soorten richtten zich waarschijnlijk op vissen en inktvissen, terwijl grotere soorten, langer dan 15 meter, ammonieten, plesiosauriërs en zelfs andere Ichthyosauriërs te grazen namen. Fossiele bewijzen, waaronder maaginhoud, onthullen een dieet rijk aan deze zeedieren. 

Fossielen van Ichthyosauriërs zijn wereldwijd gevonden, van de poolgebieden tot de tropen. Europa, met name Duitsland en Groot-Brittannië, heeft enkele van de spectaculairste vondsten opgeleverd. Deze fossielen bieden waardevolle inzichten in hun anatomie, evolutie en levensstijl.

Ondanks hun anatomische gelijkenissen met vissen, waren Ichthyosauriërs in feite reptielen, nauwer verwant aan hagedissen en slangen dan aan echte vissen. Precies waar ze binnen de reptielen stamboom passen, is onderwerp van voortdurend debat onder paleontologen. Traditioneel geclassificeerd onder de orde Ichthyosauria, suggereren recente studies een complexere afkomst.

Plesiosauriërs vs Ichthyosauriërs

Plesiosauriërs en Ichthyosauriërs waren beide grote zeereptielen uit het Mesozoïcum, maar met flinke verschillen. Plesiosauriërs hadden een langwerpig lichaam met korte nek, lange staart en peddels als roeispanen. Ze leefden in ondiepe zeeën en joegen met hun lange nek op vissen en andere zeedieren. Ichthyosauriërs daarentegen hadden een gestroomlijnd lichaam met lange nek, kleine staart en flipperachtige peddels. Ze bewoonden de open oceaan, bewogen door het water door hun lichaam te gebruiken, zoals een zeehond of een dolfijn en joegen op vissen en inktvissen. Plesiosauriërs waren meer verwant aan hagedissen, terwijl Ichthyosauriërs dichter bij walvissen stonden. Plesiosauriërs stierven uit met de dinosauriërs, terwijl Ichthyosauriërs al eerder verdwenen.

© Gabriel Riehl | Shonisaurus. Duikdelijk is te zien hoe groot de afmetingen van deze reptiel zijn in verhouding tot een duiker | Wikipedia

Uitsterving van Ichthyosauriërs

De uitsterving van Ichthyosauriërs, zo'n 90 miljoen jaar geleden, is een complex fenomeen met verschillende mogelijke oorzaken. Klimaatverandering, met een significante afkoeling aan het einde van het Krijt, kan hun leefomstandigheden en voedselbronnen hebben beïnvloed. Dalende zeespiegels verkleinden hun leefgebied. Concurrentie met nieuwere roofdieren, zoals Mosasauriërs, en mogelijk epidemieën, deden hun populaties mogelijk dalen. Zelfs de meteorietinslag die de dinosauriërs uitroeide, wordt als een mogelijke factor genoemd. Waarschijnlijk is een combinatie van deze factoren, en mogelijk nog onbekende factoren, de oorzaak van hun verdwijning. Meer onderzoek is nodig om de precieze oorzaken te achterhalen.

De uitsterving van Ichthyosauriërs was een geleidelijk proces dat zich over een langere periode afspeelde. Niet alle Ichthyosauriërs stierven tegelijkertijd uit. Sommige soorten verdwenen al eerder in het Krijt, terwijl andere tot aan het einde van de periode overleefden. De uitsterving van Ichthyosauriërs creëerde nieuwe kansen voor andere zeedieren, zoals haaien en teleosten (moderne beenvissen), die zich in de vrijgekomen niches konden vestigen.

Nederlandse fossiele vondsten

Hoewel er geen melding is gemaakt van Ichthyosaurie fossielen die specifiek in Nederland zijn gevonden, is het vanwege de geologische geschiedenis van het land mogelijk dat er in de toekomst exemplaren ontdekt zullen worden. Nederland was tijdens het Mesozoïcum bedekt door ondiepe zeeën, en paleontologen blijven zoeken naar fossielen uit deze periode. 

In Nederland zijn er nog veel meer prehistorische fossielen van zeedieren gevonden. De meeste van deze fossielen zijn afkomstig uit de periode van het Krijt, toen Nederland bedekt was door een ondiepe zee. Enkele van de meest voorkomende prehistorische fossielen van zeedieren in Nederland zijn van haaien, vissen, schildpadden, zeeleeuwen en zeehonden, inktvissen, zeesterren, zeekreeften en een Nothosaurus, een prehistorische zeedier dat 245 miljoen jaar geleden leefde. 

Zie ook:

• Hassing Taxodermy
• Geologie van Nederland
• Naturalis
• Hilmar Derksen: Fossiele haaientanden zoeken in Cadzand