Wanneer je aan Japan denkt, denk je misschien niet meteen aan haaien. Eerder komen beelden op van sushi, tonijnvangst of kleurrijke koraalriffen met exotische vissen. Maar laat je niet misleiden. Japan, een eilandnatie volledig omringd door de uitgestrekte Stille Oceaan, herbergt een verrassend rijke en diverse onderwaterwereld – en ja, daar horen ook haaien bij. Twee van de meest indrukwekkende haaiensoorten die in de wateren rond Japan voorkomen, zijn de grote witte haai (Carcharodon carcharias) en de tijgerhaai (Galeocerdo cuvier). Deze majestueuze roofdieren voelen zich prima thuis in de Japanse zeeën en trekken daar regelmatig doorheen tijdens hun migratieroutes. Japan heeft bovendien een eeuwenlange relatie met de zee en haar bewoners. Die relatie is niet alleen biologisch of economisch, maar ook cultureel en spiritueel diep verankerd. Van vroege vissersgemeenschappen tot moderne haaienonderzoekers, de band tussen mens en haai is in Japan complex, fascinerend en soms ronduit mysterieus.

© Armin Forster | Japan

Witte haaien in Japan

Witte haaien komen voor in de gematigde wateren langs de kust van Japan, vooral rondom de Ogasawara-eilanden, ten zuiden van Tokio. Deze regio staat bekend om zijn uitzonderlijke biodiversiteit. Hoewel waarnemingen van grote witte haaien relatief zeldzaam zijn, worden ze hier wel degelijk geregistreerd, met name tijdens warmere maanden. Onderzoekers volgen deze dieren met behulp van satelliettags om meer inzicht te krijgen in hun migratiepatronen, gedrag en gezondheid. Japan vormt voor sommige van deze haaien een belangrijk knooppunt op hun route door de Stille Oceaan, met verbindingen tot aan Californië en zelfs Australië. 

Tijgerhaaien en hun unieke band met Japan

Tijgerhaaien voelen zich thuis in de warmere kustgebieden en rond koraalriffen van Japan. Ze hebben een gevarieerd dieet – vandaar hun bijnaam ‘de afvalbakken van de zee’ – en eten alles van vissen en schildpadden tot zeevogels. Wat Japan zo bijzonder maakt, is de combinatie van een moderne benadering van haaionderzoek met een oud erfgoed aan verhalen en sporen van interactie, zoals de vondst van Tsukumo24. Deze combinatie van wetenschap en geschiedenis geeft een uniek perspectief op het leven van haaien in deze regio.

Een eeuwenouder 'cold case': de haai van Tsukumo24

In 2021 bracht een archeologische ontdekking de wereld in opschudding. In een oud kerkhof uit de Jomon-periode, daterend tussen 1370 en 1010 voor Christus, werd een skelet opgegraven met sporen van meer dan 790 bijtwonden. Onderzoekers concludeerden dat deze persoon, bekend geworden als 'Tsukumo24', vermoedelijk gedood werd door een tijgerhaai. Deze vondst is de oudst bekende menselijke dodelijke haaienaanval ooit geregistreerd – en herschreef daarmee de geschiedenis van mens-haai-interactie. Het feit dat zulke oude bewijzen bestaan van contact tussen mens en haai in Japan toont aan hoe lang deze roofdieren al deel uitmaken van het Japanse ecosysteem.

© Alexander Kolomietz | Flickr

Haaienaanvallen in historisch perspectief

Hoewel haaienaanvallen in Japan zeldzaam zijn, zijn ze niet onbekend. In kustgemeenschappen werden haaien vaak gevreesd maar ook gerespecteerd. Er bestaan verhalen van vissers die terugkeerden met beschadigde boten en verhalen over ontmoetingen met mysterieuze zeeroofdieren. Tegenwoordig nemen autoriteiten maatregelen om zowel haaien als mensen te beschermen. Zo worden in sommige regio's haainetten gebruikt, maar wordt er ook actief gewerkt aan het behoud van haaienpopulaties, die steeds vaker onder druk staan door visserij en verlies van leefgebied.

Haaienonderzoek en conservatie in Japan

Japan is actief betrokken bij marien onderzoek, en verschillende instellingen zetten zich in voor het bestuderen en beschermen van haaien. Onderzoekers van de Tokyo University of Marine Science and Technology bestuderen bijvoorbeeld migratie en gedrag van grote witte haaien met behulp van geavanceerde taggingtechnologie. Toch blijft haaiconservatie een uitdaging. Japan is een van de landen waar haaivinnensoep nog wordt geconsumeerd, ondanks internationale kritiek. De overheid heeft de afgelopen jaren echter stappen ondernomen om regelgeving rond haaivangst aan te scherpen, en er groeit langzaam maar zeker meer publieke bewustwording over het belang van haaien voor het mariene ecosysteem.

© Alexander Kolomietz | Flickr

Wanizame en zeespoken: haaien in de Japanse mythologie

Haaien leven niet alleen in het water, maar ook in de Japanse verbeelding. In oude volksverhalen worden haaien aangeduid als wanizame – een term die vroeger zowel voor haaien als voor mysterieuze zeemonsters werd gebruikt. Deze wezens werden gezien als geesten van de zee, soms met magische krachten, soms als wrekende geesten die mensen straften die zich respectloos gedroegen tegenover de oceaan. In sommige verhalen verschijnen haaien samen met ningyo, de Japanse versie van de zeemeermin. In tegenstelling tot de romantische westerse voorstelling, zijn ningyo vaak onheilspellende wezens. Als een ningyo werd gevangen, kon dat stormen en rampspoed veroorzaken – tenzij zij en haar haaienwachters weer werden vrijgelaten. Ook goden zoals Benzaiten, godin van alles wat stroomt – water, muziek, woorden – worden in verband gebracht met de zee en haar bewoners. In sommige visserstradities werden haaien daarom niet alleen gevreesd, maar ook vereerd als machtige wezens die symbool stonden voor balans en respect in de natuur.

Deze oude opvattingen over haaien als spirituele wezens en bewakers van de zee komen terug in talloze mythen en volksverhalen die van generatie op generatie zijn doorgegeven. Hieronder volgen enkele bijzondere voorbeelden van haaien en hun rol in de Japanse mythologie – van angstaanjagende zeemonsters tot heilige wachters van mysterieuze zeemeerminnen.

1. Wanizame - de Japanse haaiengeest

In sommige Japanse volksverhalen wordt er gesproken over Wanizame (鰐鮫), wat letterlijk “krokodilhaai” betekent. Deze term werd vroeger zowel gebruikt voor haaien als voor zeemonsters in het algemeen. Wanizame verschijnen als angstaanjagende zeewezens die mensen kunnen verslinden of zelfs de rol aannemen van wraakzuchtige geesten.

In legendes zijn deze haaien soms verbonden met vervloekingen of straf van de zeee, en ze komen voor in verhalen waarin ze zeelieden achtervolgen die de oceaan of haar wezens niet met respect behandelden. Dit sluit mooi aan bij het traditionele Japanse idee van kami — geesten of goddelijke krachten die zich in de natuur bevinden.

2. Haaien en zeemeerminnen (ningyo)

Er zijn ook legendes waarin haaien optreden in combinatie met ningyo  (人魚), de Japanse versie van een zeemeermin. Deze wezens zijn geen lieflijke Ariëls, maar eerder mysterieuze, soms angstaanjagende figuren. In sommige versies wordt verteld dat haaien als metgezellen of bewakers van ningyo dienen — ze beschermen de magische zeeweduwe tegen menselijke indringers.

3. De Godin Benten de Oceaan

Hoewel ze niet direct met haaien geassocieerd wordt, is Benzaiten (Benten-sama), de godin van alles wat stroomt (water, muziek, kennis), een belangrijke oceaan-godin in de Japanse mythologie. Tempels gewijd aan haar staan vaak aan zee of bij meren, en in rituelen waarin haar gunst wordt gevraagd voor visvangst, wordt ook eer betoond aan zeewezens — inclusief haaien.

In sommige kustgemeenschappen werd traditioneel respect betoond aan haaien als ‘heilige vissen’, omdat zij net als Benten krachtige zeewezens waren die de balans in de natuur bewaarden.

4. Lokale visserslegendes

In vissersdorpen langs de Japanse kust zijn er oude mondeling overgeleverde verhalen waarin haaien zowel als beschermers en als monsters voorkomen. In bepaalde regio's werd geloofd dat de geest van een haai kon terugkeren als een yūrei (spook) om wraak te nemen op vissers die onnodig dieren doodden of de zee onzuiver maakten. Deze verhalen dienden vaak als morele les om met respect en voorzichtigheid om te gaan met de zee.

© Alexander Kolomietz | Flickr

Japan's rijke zeeleven en duikmogelijkheden

Naast haaien bieden de zeeën rond Japan een ongeëvenaarde biodiversiteit. Denk aan kleurrijke koraalriffen, speelse dolfijnen, imposante walvissen en zeldzame zeeschildpadden. Japan heeft diverse mariene reservaten waar deze soorten worden beschermd, en waar bezoekers de kans krijgen om de wonderen van de oceaan met eigen ogen te zien. Voor avontuurlijke natuurliefhebbers zijn er ook mogelijkheden om te duiken met haaien. Zo kun je in het Okinawa Churaumi Aquarium in een gecontroleerde omgeving zwemmen met tijgerhaaien. Wie het aandurft, kan met gespecialiseerde gidsen op de Ogasawara-eilanden zelfs wilde haaien observeren in hun natuurlijke leefgebied – een ervaring die zowel ontzagwekkend als leerzaam is.

De trektochten van haaien rond Japan: witten haaien en tijgerhaaien op reis

De wateren rond Japan vormen een belangrijk kruispunt voor verschillende haaiensoorten die duizenden kilometers afleggen op zoek naar voedsel, voortplantingsplekken en gunstige temperaturen. Twee van de meest opvallende migrerende soorten zijn de grote witte haai (Carcharodon carcharias) en de tijgerhaai (Galeocerdo cuvier), beiden indrukwekkende reizigers van de oceaan.

Grote witte haaien zijn ware wereldreizigers. Dankzij moderne satelliettags en onderzoek weten we dat sommige van deze haaien enorme afstanden afleggen, bijvoorbeeld tussen Australië en Zuid-Afrika, maar ook in de noordelijke Stille Oceaan. Japan neemt in dat laatste gebied een centrale positie in. Witte haaien worden met name waargenomen rond de Ogasawara-eilanden en de Izu-archipel, ten zuiden van Tokio. Deze regio’s staan bekend om hun rijke visstand en heldere, diepblauwe wateren. Hier jagen witte haaien op tonijn, makreel, inktvissen en soms ook op zeezoogdieren.

Hun migratiegedrag is vaak seizoensgebonden. Tijdens de lente en zomer trekken ze richting Japan wanneer het water warmer wordt. In de herfst en winter trekken sommigen zuidwaarts richting tropische breedtegraden, terwijl anderen mogelijk dieper de oceaan in trekken. Sommige individuen volgen jaren achtereen vergelijkbare routes, alsof ze een ingebouwd kompas hebben dat hen telkens terugleidt naar bekende jachtgronden.

© Wereld van de Haai

Tijgerhaaien hebben een iets ander migratiepatroon, maar zijn net zo fascinerend. Ze worden vaak gezien in warmere wateren en blijven vaker dichter bij de kust, hoewel ze ook diepzee-excursies kunnen maken. In Japan worden tijgerhaaien regelmatig waargenomen rond Okinawa, de Amami-eilanden en andere zuidelijke archipels. Deze haaien staan bekend om hun opportunistische jachtgedrag: ze eten bijna alles, van vissen en zeeschildpadden tot zeevogels en zelfs afval.

Ook tijgerhaaien volgen migratiepatronen die hen langs Japan brengen, vaak in de warmere maanden van het jaar. In tegenstelling tot witte haaien, die vaak langere afstanden afleggen, blijven tijgerhaaien vaker binnen bepaalde regio’s, waarbij ze bijvoorbeeld tussen eilandgroepen pendelen. Sommige studies suggereren dat tijgerhaaien ook nachtelijke tochten maken van tientallen kilometers, waarbij ze jagen langs rifranden of zich laten meevoeren door stromingen.

De kaart hierboven toont een reconstructie van de migratieroutes van zowel de grote witte haai als de tijgerhaai in en rond Japan. De routes zijn gebaseerd op wetenschappelijke waarnemingen, tag-gegevens en mariene ecologische modellen. Dergelijke informatie helpt onderzoekers beter te begrijpen hoe deze haaien zich gedragen, waar ze kwetsbaar zijn voor bedreigingen zoals overbevissing, en welke gebieden speciale bescherming verdienen.

Deze haaienmigraties herinneren ons eraan dat oceanen geen grenzen kennen, en dat de bescherming van deze dieren internationale samenwerking vereist. Dankzij dit soort visualisaties – en het groeiende onderzoek erachter – krijgen we langzaam maar zeker meer inzicht in het verborgen leven van de topjagers van de zee.

© Alexander Kolomietz | Flickr

Een zee vol verhalen

Of het nu gaat om eeuwenoude skeletten, migrerende roofdieren, spirituele legendes of moderne duiktochten: de band tussen Japan en haaien is diep, gevarieerd en rijk aan verhalen. Door haaien niet alleen als gevaarlijke roofdieren te zien, maar als onderdeel van een breder cultureel en ecologisch netwerk, krijgen we een completer beeld van hun betekenis – in het verleden, het heden en de toekomst.

Leuke weetjes over Japan: een land van contrasten, cultuur en curiositeiten

• Japan bestaat uit meer dan 6.800 eilanden. Geen wonder dat het zeeleven – inclusief haaien – er zo'n belangrijke rol speelt.
• Het Okinawa Churaumi Aquarium in Japan was jarenlang het op één na grootste aquarium ter wereld. Je vindt er onder andere enorme tanken waar je tijgerhaaien en walvishaaien van dichtbij kunt bekijken.
• In Japan wordt nog steeds af en toe haaivlees gegeten, vooral als lokale delicatesse. Sommige regio's maken er traditionele gerechten mee zoals “sankei jiru”, een vissige soep waarin haai wordt gebruikt.
• Het Japanse woord voor haai is 'same' (uitgesproken als sa-me). Het karakter 鮫 wordt gebruikt voor haai in geschreven Japans.
• In sommige kustgemeenschappen geloofde men dat haaien de geesten van overledenen naar de andere wereld konden begeleiden – een spirituele rol die we ook zien in andere zeeculturen, zoals bij de Maori in Nieuw-Zeeland.
• De Japanse kustlijn is meer dan 29.000 kilometer lang, bijna net zo lang als de omtrek van de aarde. Daardoor zijn er talloze ecosystemen en klimaten waar haaien zich thuis kunnen voelen, van subtropisch tot koudgematigd.
• In de Japanse mythologie zijn haaien vaak verwant aan mysterieuze wezens zoals 'yokai' – bovennatuurlijke geesten. Er bestaan volksverhalen waarin haaien menselijke eigenschappen krijgen, zoals jaloezie of wraakzucht.
• Japan is een van de weinige landen ter wereld waar je de migratie van grote witte haaien live kunt volgen dankzij wetenschappelijk onderzoek met satelliet-tags.
• Op sommige eilanden, zoals Miyakejima, dragen bewoners altijd een gasmasker vanwege vulkanische activiteit. Je kunt daar snorkelen tussen haaien terwijl er zwaveldampen uit de grond komen – alsof je in een sciencefictionfilm bent beland.
• Veel Japanse duikscholen bieden cursussen aan waarbij je leert hoe je veilig kunt duiken met haaien en mantaroggen, inclusief onderwaterfotografie voor beginners.