Haaien in de Middellandse Zee

Je hoort er weinig over, en misschien leeft het daarom niet echt bij 'wij' Europeanen. We staan er misschien ook niet zo vaak bij stil, vermoedelijk omdat er eigenlijk bitter weinig over haaien in Europa valt te vertellen, want zien doen we ze toch nooit. We voelen ons eigenlijk best wel 'veilig'. Je hoort niet veel over haaien in de Middellandse Zee, laat staan haaienaanvallen en gevaarlijke haaien worden nauwelijks waargenomen door badgasten, vissers en snorkelaars. Je kunt in feite gewoon heerlijk zwemmen in de Middellandse Zee, want waar moet je bang voor zijn...? Toch?

Witte haai in Guadalupe, Mexico © Ben | Flickr

Witte haai in Guadalupe, Mexico © Ben | Flickr

We willen je graag uit de droom helpen. Ze zijn er namelijk wel degelijk, alleen kom je ze gewoon nooit tegen. Of je komt ze zeer weinig tegen. Toch, omdat je ze eigenlijk nooit ziet wil dat niet meteen zeggen dat ze er niet zijn. In totaal zijn er zelfs 47 haaiensoorten in de Middellandse Zee. Zestien soorten daarvan zijn langer dan drie meter en vijftien soorten kunnen zelfs potentieel gevaarlijk zijn voor mensen. Sommigen haaiensoorten zwemmen zo diep dat je ze nooit tegenkomt, andere zwemmen meer aan de oppervlakte, maar blijven vooralsnog onzichtbaar voor ons.

Laten we eerst beginnen met het benoemen van de potentieel gevaarlijke haaiensoorten die in de Middellandse Zee zwemmen:

De witte haai
De Stierhaai
De Tijgerhaai (niet officieel bevestigd)
De Zwartpunthaai
De grote hamerhaai
De gladde hamerhaai
De geschulpte hamerhaai
De koperhaai
De blauwe haai
De witpunthaai
De makreelhaai
De Tolhaai
Spitssnuitzevenkieuwshaai
De zandtijgerhaai

Antieke vaas uit Griekenland waarop Hercules een op een haai gelijkende zeemonster verslaat

Antieke vaas uit Griekenland waarop een illustratie te zien is van Hercules die de zeemonster (Cetus) verslaat. De zeemonster heeft veel weg van een haai met zijn lange lichaam, tanden, staart en vinnen. Verder zijn er ook illustraties van dolfijnen en zeehonden te bewonderen.

Ancient Corinthian vase depicting Perseus, Andromeda and Ketos | Berlin

© Naples National Archaeological Museum | Romeins mozaïek met illustraties van een octopus, vissen, haaien en vissen. Gevonden in een woonhuis in Pompei. Vermoedelijk daterend uit de tweede eeuw voor Christus

Als er haaien in de Middellandse Zee zitten, waarom zie je ze dan niet?

Wie zich verdiept in de geschiedenis van de Middellandse Zee weet dat er vroeger wel degelijk sprake was van interactie tussen haai en mens en dit begon al in de Bronstijd bij het ontstaan van nederzettingen. Mensen leefden toen niet alleen van gewassen maar ook van de visvangst. Vissers uit die tijd vingen naast vis als bijvangst, haaien. Dit kan worden bevestigd aan de hand van archeologische vondsten waarbij botresten van haaien werden aangetroffen in grotten in zuid Italië en Spanje. Opvallend aan deze botresten was dat dit om haaiensoorten ging die je misschien niet zo gauw zou verwachten in de Middellandse Zee. Het ging om haaiensoorten die juist eerder voorkomen in de Oceanische gebieden, zoals Zuid-Oost Azië, Zuid Azië, Australië, Nieuw Zeeland, de kleine eilandengroepen, Amerika en Afrika.

Later, in de Klassieke Oudheid, werd de interactie tussen mens en haai zichtbaar aan de hand van schilderingen op aardewerk en in prachtige mozaïeken. Zo kun je een beschilderde aardewerken pot uit de Griekse Oudheid in Berlijn vinden dat beschilderd is met een haai. Nog een aantal voorbeelden van haaien vind je terug in Pompeï, een stad uit het oude Romeinse Rijk. Pompeï werd bedolven onder een dik laag lava toen de vulkaan de Vesuvius losbarstte in 75 AD. Veel van de oorspronkelijke stad is hierdoor uitstekend bewaard gebleven. Zo kun je o.a. prachtige mozaïek vloeren bewonderen waarop haaien, vissen, octopussen, dolfijnen en roggen zijn afgebeeld.

Zo zie je maar, haaien waren goed vertegenwoordigt en veel meer zichtbaar in de oudheid. Heel begrijpelijk dan als je je nu afvraagt waar al die haaien dan in hemelsnaam zijn gebleven.

Mens en haai, een dodelijke combinatie

De titel is misleidend. Je denkt bij het lezen ervan dat honderden mensen gedood zijn door haaien in de Middellandse Zee. Er zijn in het verleden mensen gedood door haaien in de Middellandse Zee, dat is absoluut een feit, maar wij zijn nog veel erger geweest voor de haaien. Vroeger zouden er heel veel haaien hebben geleefd in de Middellandse Zee. Volgens het IUCN is de haaienpopulatie de afgelopen jaren met maar liefst 97% teruggelopen en dat is niet vanzelf gegaan. Naast de standaard bijvangst zijn ook sportvissers en is de commerciële visserij hier behoorlijk schuldig aan.

Laten we het eerst hebben over haaienaanvallen op mensen

Het spreekt voor zich dat er geen geregistreerde aanvallen van haaien op mensen zijn uit de klassieke oudheid. Wil je daar bewijs van zien, dan zul je je moeten tevredenstellen met aardewerken beschilderingen en mozaïeken uit de oudheid.

De Middellandse Zee is omringd door Zuid Europa, Noord Afrika en West Azië en het is niet de grootste zee, maar is alsnog fors. Een fietsvakantie rondom de Middellandse Zee zal je behoorlijk lang bezighouden, want kwa omtrek is deze maar liefst 46.000 kilometer lang. Dat zegt echter niets over de lengte en breedte ervan, want in verhouding is deze minder indrukwekkend. De breedte meet gemiddeld 600 kilometer en de lengte komt uit op gemiddeld 3850 kilometer. Dan heb je ook nog de diepte. Jullie weten natuurlijk dat ook de zeebodem onregelmatig is en dat er diepere stukken te vinden zijn. Dat geldt ook voor de Middellandse Zee, want het diepste punt zou liggen bij de Ionische Zee wat dicht bij de Griekse kust ligt. Hier zou de Middellandse Zee 5.267 meter diep zijn. Voor de rest zou de zee doorgaans een gemiddelde diepte hebben van 1430 meter. Ruimte zat dus voor alle 47 haaiensoorten zou je denken. Helaas voor hen is dit ook een van de meest dichtbevolkte gebieden in de wereld. En dat is, vrezen we, nooit goed als je een haai bent.

Witte haai | © Michael Fontenont | Flickr

Witte haai | © Michael Fontenont | Flickr

Met de informatie verkrijgbaar op de website van de Florida International Shark Attack Filekun je zien hoeveel aanvallen van haaien er sinds 1847 zijn geregistreerd. De Global Shark Attack Filegaat nog een stapje verder en noteert diverse gegevens zoals de datum, land, plaats, naam, geslacht, soort haai en soort verwondingen. Verder geven ze ook aan of de aanvallen fataal waren.

Wat opvalt op de Global Shark Attack File is dat de meeste aanvallen werden veroorzaakt door een witte haai. Voor zover wij konden zien is deze mogelijk niet helemaal up-to-date, want sinds de laatste aanval in 2016 in Spanje hebben ze zeker nog aanvallen gehad, waarvan er één mogelijk de schuld was van een blauwe haai.

97% minder haaien

Zoals je hebt kunnen lezen zijn er wel degelijk (gevaarlijke) haaien in de Middellandse Zee. Toch zijn er door het IUCN-signalen vermeld van een enorme achteruitgang in de haaienpopulatie, een zeer zorgelijke ontwikkeling. Hoe komt dit dan? Wel, kort en simpel: overbevissing, bijvangst, de commerciële markt en de sportvisserij. Allen zijn zij er schuldig aan dat de haaienpopulatie uitsterft. Wat veel mensen bijvoorbeeld niet weten is dat haaien ook hier in de Middellandse Zee werden gevist voor hun vinnen. Gelukkig werd in 2018 een mandaat uitgevaardigd door het GFCM, General Fisheries Council For The Mediterranen dat alle haaien beschermt tegen de haaienvinnen industrie, en dat is een significante ontwikkeling. Je kunt het hier lezen.

Er zijn incidenten geweest waarin haaien gefilmd werden, bijvoorbeeld witte haaien in Italië, en zelfs in Frankrijk. Ook is er diverse keren een blauwe haai op de gevoelige plaat gelegd in Spanje. In 2018 werd de wereld getrakteerd op een witte haai aan de kust van Spanje, een heugelijke feit waar we best dankbaar voor mogen zijn. We verlangen allemaal tenslotte naar een gezonde Middellandse Zee.

Witte haai zwemt naast boot aan de kust van Lampedusa, Italië

Een witte haai zwemt naast een boot aan de kust van Lampedusa in Italie

Moeten we bang zijn voor eigen lijf en leden? Nee, want de kans is zo klein dat je een haai tegenkomt in de Middellandse Zee. Ze zijn er wel, maar voorlopig blijven ze buiten het gezichtsveld en dat is maar goed ook, want de geschiedenis leert ons dat haaien en mensen echt niet samen kunnen gaan. Dit ligt niet aan de haaien, maar aan ons. Haaien vormen geen gevaar voor ons, maar wij wel degelijk voor hen. Zolang er miljoenen haaien per jaar nog steeds worden gevangen voor hun vinnen kunnen wij als mensen echt niet klagen. Dat ligt heel wat anders voor de arme haai.